(2) สงฺขฺยาวารวณฺณนา

[73] ยถา อญฺญมญฺญปจฺจเย วิเสโส วิภงฺเค อตฺถีติ อิทํ เหตุปจฺจยาทิวิภงฺคโต วิเสสภาวสามญฺเญน วุตฺตํฯ น หิ ยาทิโส อญฺญมญฺญปจฺจยวิภงฺเค วิเสโส, ตาทิโส ปุเรชาตปจฺจยวิภงฺเคฯ ตถา หิ อญฺญมญฺญปจฺจเย ปฏิสนฺธิ ลพฺภติ, น ปุเรชาตปจฺจเยฯ ‘‘วิปากาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจา’’ติอาทิเก วิภงฺเคติ อิมินา ยสฺมิํ ปจฺจเย วิปากาพฺยากตํ อุทฺธฏํ, ตํ นิทสฺสนวเสน ทสฺเสติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา เหตุปจฺจยาทีสุ ‘‘วิปากาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจา’’ติอาทินา วิภงฺเค วิปากาพฺยากตํ อุทฺธฏํ อตฺถิ, เอวํ วิปากาพฺยากตาภาวํ อาเสวนปจฺจเย วิเสสํ ทสฺเสตีติฯ

[74] เอตสฺมิํ อนุโลเมติ อิมสฺมิํ ปฏิจฺจวาเร ปจฺจยานุโลเมฯ สุทฺธิกนเยติ ปฐเม นเยฯ ทสฺสิตคณนโตติ ‘‘นว, ตีณิ, เอก’’นฺติ เอวํ สงฺเขปโต ทสฺสิตคณนโตฯ ตโต ปเรสุ นเยสูติ ตโต ปฐมนยโต ปเรสุ ทุติยาทินเยสุฯ อญฺญิสฺสาติ นวาทิเภทโต อญฺญิสฺสา คณนายฯ อพหุคณเนน ยุตฺตสฺส พหุคณนสฺส ปจฺจยสฺส, เตน อพหุคณเนนฯ สมานคณนตา จาติ จ-สทฺโท พฺยติเรโกฯ เตน ปจฺจนียโต อนุโลเม โย วิเสโส วุจฺจติ, ตํ โชเตติฯ เตนาห ‘‘อนุโลเมเยว ทฏฺฐพฺพา’’ติฯ อนุโลเมเยวาติ อวธารเณน นิวตฺติตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปจฺจนีเย…เป.… วกฺขตี’’ติ วุตฺตํฯ

[76-79] เต ปน เตรสมูลกาทิเก นเย สาเสวนสวิปาเกสุ ทฺวีสุ ทฺวาวีสติมูลเกสุ สาเสวนเมว คเหตฺวา อิตรํ ปชหนฺโต อาห ‘‘ปจฺฉาชาตวิปากานํ ปริหีนตฺตา’’ติฯ วิโรธาภาเว สตีติ อิทํ ‘‘สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติอาทีสุ วิย ปริกปฺปวจนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘ปุจฺฉาย ทสฺสิตนเยนา’’ติฯ ตสฺส จ เตวีสติมูลกสฺสฯ นามนฺติ เตวีสติมูลกนฺติ นามํฯ ทฺวาวีสติ…เป.… วุตฺตนฺติ เอเตน ทฺวาวีสติมูลโกว ปรมตฺถโต ลพฺภติ, น เตวีสติมูลโกติ ทสฺเสติฯ

อญฺญปทานีติ เหตุอธิปติปทาทีนิฯ สุทฺธิกนโยติ ปฐมนโย, ยํ อฏฺฐกถายํ ‘‘เอกมูล’’นฺติ วุตฺตํฯ อารมฺมณมูลกาทีสุ น ลพฺภตีติ ทุมูลกาทีสุ ตํ น โยชียติฯ เหฏฺฐิมํ เหฏฺฐิมํ โสเธตฺวา เอว หิ อภิธมฺมปาฬิ ปวตฺตา, ตสฺมา ‘‘อารมฺมเณ…เป.… ปญฺหา’’ติ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ ‘‘ตีณิเยว ปญฺหา’’ติ ปาเฐฯ ‘‘วตฺตุ อธิปฺปายานุวิธายี สทฺทปฺปโยโค’’ติ กตฺวา อธิปฺปายํ วิภาเวนฺโต อาห ‘‘ตโต อุทฺธํ คณนํ นิวาเรติ, น อโธ ปฏิกฺขิปตี’’ติฯ คณนาย อุปนิกฺขิตฺตปญฺญตฺติภาวโต เหฏฺฐาคณนํ อมุญฺจิตฺวาว อุปริคณนา สมฺภวตีติ อาห ‘‘ตีสุ เอกสฺส อนฺโตคธตาย จ ‘ตีณิเยวา’ติ วุตฺต’’นฺติฯ อตฺตโน วจนนฺติ ‘‘ตตฺริทํ ลกฺขณ’’นฺติอาทินา วุตฺตํ อตฺตโน วจนํฯ

[80-85] อวิคตา…เป.… วุตฺเตปิ วิปลฺลาสโยชนํ อกตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ สา ทสฺสิตา โหตีติ สา วิปลฺลาสโยชนํ อกตฺวา ทสฺสิยมานา ยทิปิ ทสฺสิตา โหติ, น เอวํ อาวิกรณวเสน ทสฺสิตา โหติ ตาทิสสฺส ลิงฺคนสฺส อภาวโต ยถา วิปลฺลาสโยชนายนฺติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘วิปลฺลาส…เป.… โหตี’’ติฯ เอวเมว อธิปฺปาโย โยเชตพฺโพติ ‘‘เย…เป.… ตํ ทสฺเสตุ’’นฺติ เอตฺถ ‘‘ยทิปิ อวิคตานนฺตร’’นฺติอาทินา ยถา อธิปฺปาโย โยชิโต, เอวเมว ‘‘เตเนตํ อาวิกโรตี’’ติ เอตฺถาปิ อธิปฺปาโย โยเชตพฺโพฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ยถา ตตฺถ ‘‘อูนตรคณเนหิ สมานคณเนหิ จ สทฺธิํ สํสนฺทเน อูนตรา สมานา จ คณนา โหตี’’ติ อยมตฺโถ ญาปนวเสน ทสฺสิโต, เอวมิธาปีติฯ เตน วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘อารมฺมณปจฺจโย เยน เยน พหุตรคณเนน วา สมานคณเนน วา ปจฺจเยน สทฺธิํ ติกทุกาทิเภทํ คจฺฉติ, สพฺพตฺถ ตีเณว ปญฺหวิสฺสชฺชนานิ เวทิตพฺพานี’’ติฯ น เกวลมตฺถวิเสสาวิกรณตฺถเมเวตฺถ ตถา โยชนา กตา, อถ โข เทสนากฺกโมเยว โสติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปจฺจนียาทีสุปิ ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ มูลปทนฺติ อารมฺมณปจฺจยาทิกํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ นเย มูลภูตํ ปทํฯ ตตฺถาติ ปจฺจนียาทีสุฯ เอตํ ลกฺขณนฺติ ‘‘ตตฺริทํ ลกฺขณ’’นฺติอาทินา วุตฺตลกฺขณํฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ปุพฺเพนาปรํ ปาฬิ เอวเมว ปวตฺตา, ตสฺมา เอวฯ เตน มูลปทํ อาทิมฺหิเยว ฐเปตฺวา เทสนา ญายาคตาติ ทสฺเสติฯ

ยทิ เอวํ ลิงฺคเนน อตฺถวิเสสาวิกรณํ กถนฺติ อาห ‘‘น จ วิญฺญาเต อตฺเถ วจเนน ลิงฺเคน จ ปโยชนํ อตฺถี’’ติฯ

ปจฺจยานุโลมวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปฏิจฺจวาโร

ปจฺจยปจฺจนียวณฺณนา

[86-87] รูปสมุฏฺฐาปกวเสเนว เวทิตพฺพนฺติ อิทํ อฏฺฐกถาวจนํ อนนฺตรํ ‘‘จิตฺตสมุฏฺฐานญฺจ รูป’’นฺติ ปาฬิยํ อาคตตฺตา วุตฺตํ, ปญฺจวิญฺญาณานํ ปน อเหตุกปฏิสนฺธิจิตฺตานญฺจ วเสน โยชนา สมฺภวตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘สพฺพสงฺคาหิกวเสน ปเนตํ น น สกฺกา โยเชตุ’’นฺติฯ

[93] สหชาตปุเรชาตปจฺจยาติ อิทํ ปจฺจเยน ปจฺจยธมฺโมปลกฺขณนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘สหชาตา จ เหตุอาทโย…เป.… อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ’’ติ วตฺวา ‘‘น หี’’ติอาทินา ตเมวตฺถํ สมตฺเถติฯ

[94-97] โส ปจฺจโยติ โส ปฏิจฺจฏฺฐผรณโก ปจฺจโยฯ

[99-102] จิตฺตสมุฏฺฐานาทโยติ อาทิ-สทฺเทน พาหิรรูปอาหารสมุฏฺฐานาทโย รูปโกฏฺฐาสา สงฺคยฺหนฺติฯ ตสฺสาติ มคฺคปจฺจยํ ลภนฺตสฺส รูปสฺสฯ เอวเมว ปนาติ อิมินา ยถา นมคฺคปจฺจเย วุตฺตํ, เอวเมว นเหตุปจฺจยาทีสุ ยํ เหตุปจฺจยํ ลภติ, ตสฺส ปริหีนตฺตาติ อิมมตฺถํ อุปสํหรติฯ เตนาห ‘‘เอกจฺจรูปสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนตา ทฏฺฐพฺพา’’ติฯ

[107-130] สพฺพตฺถาติ ปนฺนรสมูลกาทีสุ สพฺเพสุ นเยสุฯ กามํ สุทฺธิกนยาทีสุ วิสทิสวิสฺสชฺชนา, อิธาธิปฺเปตตฺถํ ปน ทสฺเสตุํ ‘‘เอเกสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิธาติ เอเตสุ นาหารมูลกาทินเยสุฯ คณนาเยว น สรูปทสฺสนนฺติ สุทฺธิกนเย วิย คณนาย เอว น สรูปทสฺสนํ อธิปฺเปตนฺติ อตฺโถฯ

ปจฺจยปจฺจนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ